Darllen y Dychymyg , livre ebook

Darllen y Dychymyg
Y MEDDWL A’R DYCHYMYG CYMREIG
Golygydd Cyffredinol: Aled Llion Jones
Dan olygyddiaeth gyffredinol John Rowlands
1. M. Wynn Thomas (gol.), DiFfinio Dwy Lenyddiaeth Cymru (1995)
2. Gerwyn Wiliams, Tir Neb (1996) (Llyfr y Flwyddyn 1997; Enillydd Gwobr Goffa Ellis Griffith)
3. Paul Birt, Cerddi Alltudiaeth (1997)
4. E. G. Millward, Yr Arwrgerdd Gymraeg (1998)
5. Jane Aaron, Pur fel y Dur (1998) (Enillydd Gwobr Goffa Ellis Griffith)
6. Grahame Davies, Sefyll yn y Bwlch (1999)
7. John Rowlands (gol.), Y Sêr yn eu Graddau (2000)
8. Jerry Hunter, Soffestri’r Saeson (2000) (Rhestr Fer Llyfr y Flwyddyn 2001)
9. M. Wynn Thomas (gol.), Gweld Sêr (2001)
10. Angharad Price, Rhwng Gwyn a Du (2002)
11. Jason Walford Davies, Gororau’r Iaith (2003) (Rhestr Fer Llyfr y Flwyddyn 2004)
12. Roger Owen, Ar Wasgar (2003)
13. T. Robin Chapman, Meibion Afradlon a Chymeriadau Eraill (2004)
14. Simon Brooks, O Dan Lygaid y Gestapo (2004) (Rhestr Hir Llyfr y Flwyddyn 2005)
15. Gerwyn Wiliams, Tir Newydd (2005)
16. Ioan Williams, Y Mudiad Drama yng Nghymru 1880–1940 (2006)
17. Owen Thomas (gol.), Llenyddiaeth mewn Theori (2006)
18. Sioned Puw Rowlands, Hwyaid, Cwningod a Sgwarnogod (2006)
19. Tudur Hallam, Canon Ein Llên (2007) (Enillydd Gwobr Goffa Ellis Griffith)
20. Enid Jones, FfugLen (2008) (Enillydd Gwobr Goffa Ellis Griffith)
Dan olygyddiaeth gyffredinol Gerwyn Wiliams
21. Eleri Hedd James, Casglu Darnau’r Jig-so (2009)
22. Jerry Hunter, Llwybrau Cenhedloedd (2012)
23. Kate Woodward, Cleddyf ym Mrwydr yr Iaith? (2013)
24. Rhiannon Marks, ‘Pe Gallwn, Mi Luniwn Lythyr’ (2013) (Enillydd Gwobr Goffa Ellis Griffith)
25. Gethin Matthews, Creithiau (2016)
26. Elain Price, Nid Sianel Gyffredin Mohoni! (2016)
27. Rhianedd Jewell, Her a Hawl Cyfieithu Dramâu (2017) (Enillydd Gwobr Goffa Ellis Griffith)
28. M. Wynn Thomas, Cyfan-dir Cymru (2017)
29. Lisa Sheppard, Y Gymru ‘Ddu’ a’r Ddalen ‘Wen’ (2018) (Rhestr Fer Llyfr y Flwyddyn 2019)
Y MEDDWL A’R DYCHYMYG CYMREIG
Darllen y Dychymyg
Creu Ystyron Newydd i Blant a Phlentyndod yn Llenyddiaeth y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg
Siwan M. Rosser
Hawlfraint © Siwan M. Rosser, 2020
Cedwir pob hawl. Ni cheir atgynhyrchu unrhyw ran o’r cyhoeddiad hwn na’i gadw mewn cyfundrefn adferadwy na’i drosglwyddo mewn unrhyw ddull na thrwy unrhyw gyfrwng electronig, mecanyddol, ffotogopïo, recordio, nac fel arall, heb ganiatâd ymlaen llaw gan Gwasg Prifysgol Cymru, Cofrestrfa’r Brifysgol, King Edward VII Avenue, Cathays Park, Caerdydd, CF10 3NS.
www.gwasgprifysgolcymru.org
Mae cofnod catalog i’r llyfr hwn ar gael gan y Llyfrgell Brydeinig.
ISBN 978-1-78683-650-2
e-ISBN 978-1-78683-652-6
Datganwyd gan Siwan M. Rosser ei hawl foesol i’w chydnabod yn awdur ar y gwaith hwn yn unol ag adrannau 77 a 79 Deddf Hawlfraint, Dyluniadau a Phatentau 1988.
Llun y clawr: Federico Zandomeneghi, Fille aux cheveux rouges (1880au), casgliad preifat: Hawlfraint © Fine Art Images/Heritage Images.
I Miriam a Dyfnan
Cynnwys
Rhagair
Rhestr o Ddarluniau
ADRAN 1 Cyflwyniad i’r Maes
1. Llenyddiaeth Gymraeg i Blant
2. Ailafael yn yr Anrheg
ADRAN 2 1820au–1840au
3. Y Plentyn Arwrol
4. Y Plentyn Darllengar
ADRAN 3 1840au–1880au
5. Darganfod y Plentyn?
6. Delfrydau Newydd
7. Ymestyn y Dychymyg a’r Meddwl
8. Casgliadau
Ôl-nodiadau
Llyfryddiaeth
Rhagair
Ar yr olwg gyntaf, cyfrol am yr hyn a ddywedwn wrth ein plant drwy gyfrwng gair a llun, stori a chân yw hon. Ond mae hefyd yn llyfr am yr hyn a ddywedwn wrth famau a thadau, a’r pethau sy’n angenrheidiol, yn ein tyb ni, nid yn unig er mwyn magu plant, ond er mwyn meithrin rhieni da. Yn hynny o beth, yn ystod cyfnod datblygu a drafftio’r gyfrol hon dysgais nad ar chwarae bach mae magu teulu a deuthum i werthfawrogi fwyfwy y gofal a’r cariad a brofais i a’m chwiorydd gan ein rhieni. Ergyd fawr, felly, oedd colli Mam wrth imi gywiro proflen y gyfrol hon. Mae’r diolch pennaf am bopeth iddi hi a Dad, a’r cof yn annwyl iawn amdanynt.
Diolch yn arbennig hefyd i Iwan am ei gefnogaeth ddiwyro ac i’r plant am eu hamynedd a’u hwyl. Cefais bob cymorth a chyfeillgarwch gan gydweithwyr yn Ysgol y Gymraeg, Prifysgol Caerdydd, a diolch i’r Athro Sioned Davies, Dr Dylan Foster Evans a’r Athro Diarmait Mac Giolla Chríost am gynnig sylwadau gwerthfawr ar drywydd yr ymchwil a chynnwys y gyfrol. Bu trafod y maes gyda myfyrwyr yr Ysgol hefyd o fudd mawr wrth roi trefn ar yr ymchwil a’r dadansoddi, ac elwais yn fawr o’r cwestiynau a’r deongliadau gwreiddiol a gonest a gynigwyd ganddynt. Diolch hefyd i olygydd cyfres ‘Y Meddwl a’r Dychymyg Cymreig’, Dr Aled Llion Jones, am ei sylwadau craff, ac i staff Gwasg Prifysgol Cymru am eu gofal yn ystod y broses gyhoeddi. Dymunaf gydnabod hefyd fy nyled i ysgolheigion a fu’n dadlennu holl amrywiaeth ryfeddol y bedwaredd ganrif ar bymtheg o’m blaen. Byddwch yn sylwi imi bwyso’n drwm ar ddadansoddiadau treiddgar R. Tudur Jones o fywyd diwylliannol a chrefyddol y cyfnod, a hefyd E. G. Millward, y daeth y newyddion trist am ei farwolaeth wrth i’r gyfrol hon fynd i’r wasg. Dyma ysgolhaig a fu’n ysbrydoliaeth imi ers dyddiau coleg. Fe’m symbylodd i archwilio’r cyrion a pheidio â derbyn mai cewri’r gorffennol yn unig sy’n haeddu sylw.
Dyfynnir yn helaeth o ffynonellau cynradd drwy gydol y gyfrol hon er mwyn rhoi blas i’r darllenydd ar ieithwedd a chywair awduron y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Cyflwynir yr holl ddyfyniadau yn eu horgraff wreiddiol. O ganlyniad, byddwch yn sylwi ar ‘wallau’ ac anghysonderau ieithyddol (yn arbennig yn achos dyblu ‘n’ a deuseiniaid), ond hyderaf na fydd hynny’n amharu ar y darllen. Rwyf hefyd wedi cynnwys delweddau o gylchgronau a chyfrolau’r cyfnod a hoffwn gydnabod yn ddiolchgar y cymorth a gefais gan Lisa Tallis a gweddill staff Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd a staff Llyfrgell Genedlaethol Cymru i gael mynediad i’r deunyddiau. Hoffwn hefyd gydnabod y bu adnodd digidol ardderchog y Llyfrgell Genedlaethol, ‘Cychgronau Cymru’, o ddefnydd anhepgor i’r gwaith ymchwil ar gyfer y gyfrol hon. Mae’r gallu i chwilota myrdd o ffynonellau ar-lein wedi trawsnewid dulliau ymchwil i’r cyfnod ac yn agor y maes i bob math o bosibiliadau newydd.
Wrth ichi ddarllen y dyfyniadau sy’n dilyn, efallai na fyddwch yn cytuno â phopeth a oedd gan awduron y bedwaredd ganrif ar bymtheg i’w ddweud am blant a’u rhieni. Ond hyderaf y byddwch yn gwerthfawrogi iddynt fuddsoddi egni emosiynol, creadigol ac ariannol na welwyd o’r blaen yn meithrin ‘y genedl sy’n codi’. Roedd eu golygon tua’r dyfodol, a breuddwydient am amodau a chyfleoedd gwell i’w plant. Mae eu llenyddiaeth i blant yn ymgorffori’r bydolwg gobeithiol hwnnw. Gobaith, mewn gwirionedd, yw carreg sylfaen llenyddiaeth i blant o bob math, ym mhob oes. Rwy’n ysgrifennu hyn o lith, a ninnau ynghanol pandemig rhyngwladol. Yn y cyfnod trawsnewidiol, heriol ac ansicr hwn, rhaid parhau i ddychmygu ein presennol a’n dyfodol mewn modd sy’n cynnig gobaith i’r genhedlaeth nesaf. Ac er mwyn bwydo’r gobaith hwnnw, mae straeon a chreadigrwydd cyn bwysiced ag erioed yn ein bywydau ni a’n plant. Mae cael rhannu llyfrau gyda’m plant fy hunan dros y blynyddoedd diwethaf wedi cadarnhau hynny. I Miriam a Dyfnan, felly, mae’r gair olaf, ac iddyn nhw y cyflwynir y gyfrol hon.
Rhestr o ddarluniau
1. Thomas Jones, Anrheg i Blentyn (Dinbych: T. Gee, 1816). Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
2. ‘Ufudd-dod i Rïeni’, Athraw i Blentyn (Rhagfyr 1828), 133. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
3. ‘Hyfforddiadau i Ddarllen yn Drefnus’, Trysor i Blentyn (Gorffennaf 1825), 97. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
4. Addysgydd , 1 (1823). Ffynhonnell: Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
5. Isaac Watts, Yr Ail Ran o Gatecismau a Gweddiau: neu beth cynhorthwy i Grefydd Plant, a’u Gwybodaeth yn y ’Scrythur, o Saith Mlwydd Oed hyd Ddeuddeg , cyf. J. Evans (Llundain: Joan Wilson, 1741). Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd. 89
6. John Thomas, Annerch i Ieuengctyd Cymru yn IV Rhan (Gwrecsam: Anna Tye, ail arg., 1815). Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
7. Trysorfa y Plant (Ionawr 1862), 1–2. Ffynhonnell: Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
8. ‘Yr Awyr-Bwl’, Athraw i Blentyn (Chwefror 1833), 13. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
9. ‘Y Daear-Fochyn’, Athraw i Blentyn (Awst 1837), 85. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
10. ‘Indra’, Y Tywysydd a’r Gymraes (Ebrill 1857), 62. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
11. ‘Tyfu yn Ferch Fawr’, Trysorfa y Plant (Ionawr 1862), 9. Ffynhonnell: Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
12. ‘Excursion y Plant’, Tywysydd y Plant (Chwefror 1876), 55. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd. 155
13. ‘Pwdin Eirin Nadolig’, Y Winllan (Rhagfyr 1877), 232. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
14. ‘Rhoddion olaf Efa’, cerflun George Cruikshank yn Harriet Beecher Stowe, Caban F’Ewyrth Twm , cyf. Hugh Williams (Llundain: John Casell, Ludgate Hill, 1853), t. 251. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
15. ‘Yr Ysgol Ddyddiol’, Trysorfa y Plant (Mehefin 1863), 154. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
16. J.M., ‘Colledig’, Y Winllan (Mehefin 1872), 101. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
17. ‘Gwneyd darluniau’, Trysorfa y Plant (Mawrth 1864), 70–1. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
18. ‘Gwledd Brechdan Driagl’, Trysorfa y Plant (Awst 1866), 223. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
19. ‘Yr Wyf mor Ddedwydd’, Y Winllan (Ebrill 1873), 72. Ffynhonnell: Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd.
ADRAN 1 Cyflwyniad i’r Maes
1
Llenyddiaeth Gymraeg i